Krzysztofa Ulejczyka

Katana (jap. 刀, Katana?)  – tradycyjny japoński miecz o długości głowni powyżej 60 cm, jednosiecznej, o kształcie lekko wygiętym do góry i zaokrąglonym lub ściętym sztychu. Jelec (jap. 鍔 lub 鐔, tsuba?)  tej broni ma kształt bogato zdobionej tarczki (gardy). Rękojeść (jap. 柄, tsuka?)  wykonana jest z wydrążonego drewna lub miedzi, z oplotem jedwabnym  i elementami dekoracyjnymi.

Pierwsze miecze tego typu pojawiają się pod nazwą Kara-tachi już około 646 r. n.e. jako wersje rozwojowe importowanych chińskich mieczy ze stali. Zbliżone były kształtem, lecz nie posiadały jeszcze charakterystycznego zdobnictwa i jelca tarczkowego. Dopiero w okresie Muromachi (1392-1573) pojawia się miecz podobny do tradycyjnego katana, zwany uchigatana  (w wolnym tłumaczeniu "miecz uderzeniowy"). Pod koniec tego okresu staje się on ulubioną bronią bojową samurajów. Istnieje jeszcze wiele innych wersji mieczy z tego okresu, ale różnice pomiędzy nimi są zazwyczaj kosmetyczne.

W okresie Edo (1603-1868) następuje usystematyzowanie produkcji mieczy. Powstaje szereg praw regulujących sposoby noszenia i używania broni. Powstaje określenie daishō. Wyodrębniają się rodziny płatnerskie specjalizujące się w produkcji katana. To właśnie w tym okresie powstaje większość tradycyjnych nazw.

Różnice między mieczami tachi a katana wynikają przede wszystkim ze sposobu noszenia broni – tachi noszony był na dwóch rapciach ashi ostrą stroną głowni ku dołowi i używany w przypadku stosowania zbroi. Katana – noszona przy normalnym ubraniu, a zatem bez rapci, przetknięta przez pas (kaku-obi) ostrą stroną głowni ku górze. Sposób noszenia wpłynął nie tylko na strój (koshirae) a w szczególności na pochwę saya, która w przypadku tachi miała specjalne dodatkowe pierścienie ale także na samo ostrze, które przy tachi było zwykle bardziej wygięte.

W pochwie mieczy mniej zamożni posiadali schowki na dodatkowe akcesoria: kozuka, kodachi, kogai, waribashi i umabari. Bardziej zamożni, mogący sobie pozwolić na krótszy miecz wakizashi lub sztylet tanto, akcesoria te przechowywali przy nich. Krótszy miecz lub sztylet można było nosić zawsze ze sobą, a dłuższy zostawiało się w specjalnym miejscu przed wejściem do wnętrza domostwa.

Edykt Haitō-rei z 1876 zabronił posiadania broni wszystkim Japończykom, z wyjątkiem wojska i policji. Umiejętności władania tą bronią zanikały i przekształciły się w szermierkę sportową (kendō) oraz w szermierkę medytacyjną (iaido). Do 1933 nie wytworzono żadnego tradycyjnego miecza katana. Miecze guntō, używane przez wielu japońskich oficerów w czasie II wojny światowej były stylizowane właśnie na katana okresu Edo.

Przed II wojną światową wznowiono naukę szermierki bojowej w Akademii Wojskowej Toyama. Z niej to powstał nurt Toyama-ryū obecnie stosowanej szermierki bojowej (battodō), a z powiązania z iaijutsu powstało iaidō.

Dzisiaj miecze japońskie dzieli się na stare – historyczne – kolekcjonerskie, na tworzone obecnie w Japonii zwane nihontō oraz na tworzone z zachowaniem wszelkich restrykcji technologicznych poza granicą Japonii. Prócz tego oferuje się wiele replik i podróbek ze stali nierdzewnej oraz miecze wytwarzane innymi (bardziej zaawansowanymi) technologiami, które choć podobnie wyglądają nie są zaliczane do mieczy japońskich. Wytwarzanie nowych mieczy w Japonii jest obwarowane narzuconym przez rząd limitem rocznym.

W Japonii obowiązuje również nakaz niszczenia mieczy guntō, jako że ich produkcja miała charakter masowy i nie spełniała standardów jakości przyjętych dla broni kutej ręcznie. Poza Japonią mieczy guntō jest jednak bardzo wiele, zwłaszcza w USA, przywiezionych po II wojnie światowej przez amerykańskich żołnierzy.

Katana - proces wytwarzania

Ostrze miecza wytwarzane było przez płatnerza  (katana-kaji). W ciągu wielu dni kucia, a następnie zgrubnego szlifu strugami nazywanymi sen, następnie (opcjonalnie) wykonywano zbrocze (bo-hi) (trwa to ok. 3 dni). Następnie ostrze hartowano.

Do wykonania katan najwyższego gatunku do tej pory używa się unikatowej stali. Produkuje się ją 2-3 razy w roku z żelaza wypłukiwanego w postaci czarnego "piasku" pochodzącego z górskich strumieni. Proces ten wykorzystywany jest w tworzeniu mieczy tylko w Japonii. Polega on na wytapianiu żelaza (przez trzy doby, w specjalnym piecu) z węglem drzewnym co nadaje stali specyficznych właściwości. Stal powstała z tego wytopu nazywa się tama-hagane. Część stali kruchej i twardej używa się na ostrza, część twardej, lecz wytrzymałej na warstwę pod ostrzem, część plastycznej na rdzeń. Te trzy rodzaje stali wybierane są metodą porównawczą przez płatnerza z kęsów powstających podczas danego wytopu.

W najprostszym wypadku ze zwykłej gąski stali formowano długi pręt, który następnie przecinano, nakładano na siebie dwie połówki i sklepywano na powrót w pręt. Był on następnie wielokrotnie podgrzewany w palenisku. Taki wielokrotny proces przecinania i sklepywania powodował, że ostrze miało konstrukcję laminatu (wielu warstw) stalowego, co przyczyniało się do zwiększenia wytrzymałości bez utraty elastyczności. Właśnie wzór utworzony podczas skuwania, jest charakterystyczny dla mieczy japońskich, ponieważ początkowa, gąbczasta postać stali wymusza tego typu obróbkę.

Charakterystyczny wygięty kształt ostrza spowodowany jest obróbką temperaturową w ostatniej fazie formowania głowni. Polega ona na zmianie czasu studzenia krawędzi ostrza (yakiba) w stosunku do reszty (ji-hada), przez co uzyskuje się różne twardości, odpowiednio około 60 HRC i 40 HRC. Zmiana temperatury uzyskiwana jest przez pokrycie krawędzi tnącej ostrza wodnym roztworem gliny. Powstałe w tym procesie na płaszczyźnie klingi zafalowania (odbicie zasięgu gliny) nazwane zostały "podpisem miecza" (hamon). Należy pamiętać, że kowal hartował miecz w wodzie, czasem poprzedzonej filmem olejowym, nigdy nie stosował metod typu "metoda hartowana tradycyjną techniką gaszenia w oleju dla zróżnicowania stref hartowania". Warto też wspomnieć że Chińczycy zaczęli dodawać do oferty miecze z damastu, co również jest niezgodne z japońską tradycją.

Teraz surową klingę przejmował szlifierz (togimono-shi) który ręcznie za pomocą zestawu kamieni wodnych modelował, ostrzył i w końcu polerował powierzchnię. W nowoczesnym lustrzanym stylu polerowania stosuje się jeszcze igły stalowe.

Ukończoną głownię umieszczano w tymczasowej rękojeści i wykonywano próbę cięcia. Wynik, wraz z potwierdzeniem miejscowego shoguna zapisywano na cienkiej kartce papieru ryżowego i umieszczano w rękojeści docelowej (tsuki). Jelec tarczowy (tsuba) był wytwarzany przez odrębnych rzemieślników i można go było wymieniać.

Ponieważ za właściwy miecz – duszę samuraja – uważano tylko klingę, mogła ona posiadać różne stroje (koshirae): domowy, podróżny, ceremonialny – zawsze składające się z pasujących stylem rękojeści, jelca i pochwy (saya). Bardzo często stosowano też specjalny strój do przechowywania zwany shira-saya wykonywany z czystego drewna bez żadnych elementów ozdobnych lub z innego materiału. Dzięki prostocie shira-saya oglądający miecz mógł skupić się tylko i wyłącznie na walorach ostrza, ponieważ jego wzroku nie odciągały elementy oprawy.

Rękojeść użytkową wytwarzano z odmiany magnolii japońskiej nazywanej "ho". Dwa wyżłobione elementy boczne były sklejane za pomocą kleju ryżowego. Następnie przykładano nań skórę płaszczki (same). Od strony wystającego ostrza zakładano metalowy lub rogowy pierścień wzmacniający (fuchi) z drugiej strony zakańczano takim samym kapturkiem (kashira). Powierzchnię pomiędzy pierścieniem a kapturkiem najczęściej pokrywano oplotami materiałowymi z bawełny lub jedwabiu (ito). Pod oplot wkładano zwykle dwa menuki, ozdoby które mogły albo zasłaniać otwory kołków mocujących klingę (mekugi) albo przez podniesienie oplotu wypełniać wnętrze trzymającej rękojeść dłoni. Miecz umieszczany był w drewnianej pochwie (saya), która była pokrywana laką, czasem ozdabiania na różne sposoby.

Kodeks bushido - czyli reguły życia wedłóg samurajów

Autorem poniższego tekstu jest Tim Clark, autor trzech książek oraz blogu The Soul Shelter. Spędził w Japonii wiele lat i poznał tamtejszą kulturę praktycznie od podszewki. Tłumaczenie zostało wykonane za zgodą oraz autoryzowane przez autora, a oryginalny tekst źródłowy dostępny jest tutaj.

Notka redakcyjna: Będąc fascynatem kultury Dalekiego Wschodu, nie mogłem przejść obojętnie obok poniższego artykułu oraz książki o której opowiada. Wprawdzie wizerunek samurajów z czasem nieco się wyidealizował, ale wiele wartości przez nich kultywowanych świetnie sprawdza się w czasach współczesnych. Dziś proponuję Ci więc rzut okiem w reguły na których od setek lat opiera się japońska kultura. Zapraszam do lektury!

Ponad sto lat temu amerykański prezydent Theodore Roosevelt tak bardzo zachwycił się niepozorną książką japońskiego autora, że zakupił ponad pięćdziesiąt egzemplarzy aby rozdać je swoim przyjaciołom i rodzinie.

Tym wyjątkowym dziełem było Bushido: Dusza Japonii. W tej cienkiej książeczce (co ciekawe, oryginalnie napisanej w języku angielskim, a dopiero potem przetłumaczonej na japoński) zawierającej mniej niż 35000 słów, autor Nitobe Inazo przedstawił własną interpretację Kodeksu Samurajów – Bushido, aby przedstawić sposób w jaki ludzie (tutaj samurajowie) powinni się zachowywać się w swoim osobistym oraz zawodowym życiu. Po raz pierwszy w historii niepisane zasady Japońskiego honoru i rycerskości zostały skodyfikowane i opublikowane w formie przystępnego tekstu.